Polska 5 października – co wydarzyło się tego dnia

Tego dnia w bitwie pod Kowalewem na Pomorzu doszło do jednej z ostatnich szarż husarii; z wieżowca Prudential wyemitowano pierwszy w Polsce program telewizyjny; pod Kockiem zakończyła się ostatnia bitwa wojny obronnej; Niemcy rozstrzelali 38. obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku; władze komunistyczne aresztowały Melchiora Wańkowicza, sygnatariusza „Listu 34”; Lech Wałęsa został laureatem Pokojowej Nagrody Nobla; decyzją ministra Aleksandra Szczygło awansowano pośmiertnie 7842. oficerów zamordowanych przez NKWD w Katyniu, Charkowie i Twerze. Urodzili się m. in. Leon Przyłuski, Maurycy Gosławski, Alfred Chłapowski, Ryszard Ordyński, Stanisław Żaryn, Andrzej Wolski, Helena Majdaniec, Andrzej Zieliński, Adam Ferency, Ryszard Gajewski, Michał Lorenc, Krzysztof Kiljański, Robert Mateja. Zmarli natomiast: Józef Oleszkiewicz, Faustyna Kowalska, Marian Zdziechowski, Zygmunt Zaremba, Mieczysław Stoor, Zygmunt Hertz, Jerzy Broszkiewicz, Jan Lenica, Monika Żeromska, Władysław Kopaliński oraz Anna Przybylska. 1356 – Król Kazimierz Wielki wydał edykt powołujący Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego oraz Sąd Sześciu Miast – królewskie sądy odwoławcze w sprawach dotyczących prawa magdeburskiego. 1461 – Walczące po stronie krzyżackiej, w wojnie trzynastoletniej, oddziały braniewskie oblegające polską załogę we Fromborku poniosły dotkliwą klęskę w walce z przybyłą odsieczą. W trakcie walki 160. żołnierzy braniewskich i chłopów zamknęło się we fromborskim kościele parafialnym. Atakujący kościół podpalili, a broniący się w nim ludzie spłonęli. W wyniku walk i pożaru zawaliła się zachodnia ściana kościoła i zachodni rząd filarów. 1523 – W Szczecinie zmarł Bogusław X. Wielki, książę pomorski. 1637 – Flota polska na służbie króla Władysława IV. Wazy rozpoczęła pobieranie cła wywozowego z Gdańska. 1716 – Pod Kowalewem na Pomorzu została stoczona bitwa pomiędzy oddziałami konfederacji tarnogrodzkiej i wojskami Augusta II. Mocnego; bitwa ta znana jest z tego, że w jej trakcie doszło do jednej z ostatnich szarż husarii. 1733 – We wsi Kamień pod Warszawą szlachta, w obecności rosyjskich wojsk, wybrała na króla Polski elektora saskiego Fryderyka Augusta, który przyjął imię Augusta III. 1763 – W Dreźnie zmarł August III. Wettyn, elektor saski i król Polski od 1733 r. 1767 – W Warszawie pod nadzorem rosyjskiego ambasadora Nikołaja Repnina rozpoczął obrady sejm nadzwyczajny. Uchwalono m.in. prawa kardynalne, w tym wolną elekcję, liberum veto, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi. 1789 – W Strzeszynku pod Poznaniem urodził się Leon Przyłuski, arcybiskup gnieźnieński i poznański, prymas Polski w latach 1845-65. 1789 – W Paryżu marsz kobiet na rezydencję królewską w Wersalu zmusił Ludwika XVI. do uznania „Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela”. 1802 – We Franpolu urodził się Maurycy Gosławski – poeta, żołnierz powstania listopadowego, uczestnik konspiracyjnej wyprawy Józefa Zaliwskiego. 1807 – Książę Józef Poniatowski mianowany został ministrem wojny Księstwa Warszawskiego i naczelnym wodzem armii polskiej. 1830 – W Petersburgu zmarł Józef Oleszkiewicz, malarz, członek Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu, wolnomularz, uwieczniony przez Adama Mickiewicza w „Ustępie” III. części „Dziadów”. 1831 – 20-tysięczny korpus pod dowództwem gen. Macieja Rybińskiego przekroczył granicę pruską na rzece Pisie i złożył broń. Żołnierze korpusu i towarzyszący im członkowie Rządu Narodowego zostali internowani. 1862 – Urodził się Mieczysław Mańkowski, polski działacz socjalistyczny i niepodległościowy. Członek Międzynarodowej Socjalno-Rewolucyjnej Partii Proletariat, Polskiej Partii Socjalistycznej i jeden z przywódców jej Organizacji Bojowej. Organizator zamachu na generał-gubernatora Skałona. Wieloletni więzień carski. Organizator Pogotowia Bojowego PPS. 1868 – We Lwowie Sejm Krajowy dla Galicji uchwalił jedną z pierwszych na świecie ustaw o ochronie gatunkowej zwierząt; uchwalony akt prawny dotyczył ochrony świstaka i kozicy w Tatrach. 1869 – W Glasgow zwodowano statek „Otago”, jedyny żaglowiec, którym dowodził w latach 1888–1889 jako kapitan pisarz Józef Konrad Korzeniowski. 1874 – W Bonikowie urodził się Alfred Chłapowski, polityk, ekonomista, poseł do Reichstagu, minister rządu Wincentego Witosa, ambasador RP we Francji. 1878 – W Makowie Podhalańskim urodził się Ryszard Ordyński, reżyser teatralny i filmowy, scenarzysta.1894 – urodził się Tadeusz Gronowski, polski grafik, malarz, architekt wnętrz, twórca plakatów, ilustrator książek. Jest uważany za jednego z pionierów nowoczesnego polskiego plakatu. 1902 – W Połtawie urodził się Michał Kondracki, kompozytor i publicysta muzyczny. 1909 – W Bliżynie koło Skarżyska-Kamiennej urodził się Edward Osóbka-Morawski, działacz socjalistyczny, współzałożyciel i wiceprzewodniczący KRN, od 1944 r. przewodniczący PKWN, a następnie premier tzw. Rządu Tymczasowego uznawanego przez ZSRS; w latach 1945-47 premier Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. 1909 – W Moskwie urodził się Zbigniew Koczanowicz, aktor, reżyser. 1913 – W Warszawie urodził się Stanisław Żaryn, architekt, konserwator zabytków, w czasie wojny żołnierz AK i NSZ, uczestnik Powstania Warszawskiego; po wojnie pracownik Biura Odbudowy Stolicy. 1916 – Oddano do użytku kolejowy Most Chabarowski nad rzeką Amur. Przęsła mostu zostały wyprodukowane w Warszawie i musiały zostać dostarczone do Chabarowska drogą morską dookoła Eurazji. Inwestycją kierował m.in. Polak Antoni Jabłoński z warszawskiego przedsiębiorstwa K. Rudzki i S-ka. 1917 – Prezydent USA Woodrow Wilson podpisał dekret zezwalający Polakom z USA formować swoją armię, do czego doszło w kanadyjskim Tadeusz Kosciuszko Camp. 1921 – W Londynie założono PEN Club – międzynarodowe stowarzyszenie pisarzy i poetów, które opowiada się za swobodną wymianą twórczości, przeciw antagonizmom narodowym, klasowym, rasowym oraz dyktaturom i cenzurze. 1924 – W Warszawie urodził się Andrzej Wolski, ps. Jur, żołnierz Szarych Szeregów, dowódca plutonu „Felek” w batalionie „Zośka”, uczestnik Powstania Warszawskiego, więziony przez władze PRL. 1925 – Oddano do użytku Stadion Miejski w Szczecinie. 1927 – W Los Angeles zmarł Sam Warner, współzałożyciel i dyrektor wytwórni filmowej „Warner Bros.”, urodzony w Krasnosielcu, obecnie w woj. mazowieckim. 1933 – Sąd Najwyższy zatwierdził wyrok w tzw. sprawie brzeskiej. 1936 – Zmarł Zygmunt Waliszewski, malarz i rysownik, reprezentant nurtu kolorystycznego, należał do kapistów. 1938 – W Łagiewnikach koło Krakowa zmarła Faustyna Kowalska, zakonnica, mistyczka; kanonizowana w 2000 r. przez papieża Jana Pawła II. 1938 – W Wilnie zmarł Marian Zdziechowski, slawista, filozof kultury, krytyk literacki i publicysta, profesor Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie. 1938 – Z Eksperymentalnej Stacji Telewizyjnej w warszawskim wieżowcu Prudential wyemitowano pierwszy w Polsce program telewizyjny, który był oglądany na 4. odbiornikach. 1939 – Kampania polska: pod Kockiem zakończyła się ostatnia bitwa wojny obronnej stoczonej przez Samodzielną Grupę Operacyjną „Polesie” pod dowództwem gen. Franciszka Kleeberga. Datę przyjmuje się za koniec regularnej wojny obronnej wobec agresji III. Rzeszy Niemieckiej i Związku Sowieckiego. 1939 – W Warszawie Adolf Hitler odebrał defiladę oddziałów Wehrmachtu. 1939 – Niemcy rozstrzelali 38. obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku. 1941 – W Mylsku na Wołyniu urodziła się Helena Majdaniec, piosenkarka. 1943 – W Dzielnicy Policyjnej w Warszawie miał miejsce nieudany zamach żołnierzy oddziału „Agat” AK na konfidenta i funkcjonariusza gestapo folksdojcza Alfreda Milkego. W wymianie ognia zastrzelony został SS-Obersturmführer Joseph Lechner, szef referatu w urzędzie komendanta SD i policji bezpieczeństwa na dystrykt warszawski. 1944 – W Gdowie urodził Andrzej Zieliński, kompozytor, pianista i wokalista zespołu „Skaldowie”. 1944 – Ostatnie oddziały AK opuściły Warszawę po kapitulacji powstania. 1946 – Oddział Stanisława Miszczuka „Kłosa” stoczył walkę z mającą ogromna przewagę liczebną grupą operacyjną UB-MO-LWP-KBW wspartą Sowietami. Zlikwidowali 2. oficerów NKWD i kilkudziesięciu żołnierzy KBW. 1950 – Przed Rejonowym Sądem Wojskowym w Warszawie rozpoczął się proces IV. Zarządu Głównego Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość – zapadło siedem wyroków śmierci. 1951 – W Warszawie urodził się Adam Ferency, aktor, przez wiele lat związany z Teatrem na Woli i Teatrem Współczesnym w Warszawie, od 1994 r. w stołecznym Teatrze Dramatycznym; wystąpił m.in. w filmach „Przesłuchanie”, „Matka Królów”, „Pornografia”, „Jasminum”, „1920 Bitwa Warszawska” oraz serialu „Boża podszewka”. 1954 – W Zakopanem urodził się Ryszard Gajewski, himalaista, współautor wraz z Maciejem Berbeką pierwszego zimowego wejścia na ośmiotysięcznik Manaslu (12.01.1984). 1955 – W Warszawie urodził się Michał Lorenc, kompozytor muzyki filmowej. 1957 – W Warszawie zdławiono zamieszki wywołane zamknięciem czasopisma „Po prostu” (tzw. Warszawski Październik ’57). 1960 – W rozegranym na Stadionie Wojska Polskiego (pierwszym przy sztucznym oświetleniu) meczu rewanżowym I. Rundy PEMK „Legia” Warszawa pokonała duński Aarhus GF 1:0. Do II. rundy awansowali Duńczycy, którzy u siebie wygrali 3:0. 1962 – W Garwolinie urodziła się Sylwia Wysocka, aktorka. 1964 – Władze komunistyczne aresztowały Melchiora Wańkowicza, sygnatariusza „Listu 34”, protestującego przeciwko polityce kulturalnej PRL; oskarżony o przekazywanie za granicę „materiałów godzących w Polskę” i współpracę z Radiem Wolna Europa, skazany został na trzy lata więzienia; w areszcie spędził pięć tygodni, władze chciały, aby pisarz zwrócił się z prośbą o ułaskawienie, kiedy tak się nie stało, wstrzymano wykonanie wyroku. 1965 – W Krakowie otwarto Miasteczko Studenckie Akademii Górniczo-Hutniczej zaprojektowane przez Tomasza Mańkowskiego. 1965 – Oddano do użytku warszawskie Rondo ONZ. 1967 – W Nowej Soli urodził się Krzysztof Kiljański, wokalista. 1967 – W Sceaux koło Paryża zmarł Zygmunt Zaremba, działacz socjalistyczny, członek władz naczelnych PPS w latach 1919-39; po wybuchu wojny współzałożyciel PPS-WRN; członek Rady Jedności Narodowej (1944); od 1946 r. na emigracji. 1967 – Premiera serialu telewizyjnego „Niewiarygodne przygody Marka Piegusa” w reżyserii Mieczysława Waśkowskiego. 1971 – Premiera komedii filmowej „Kłopotliwy gość” w reżyserii Jerzego Ziarnika. 1973 – W Kraśniku, w czasie kręcenia zdjęć do filmu „Gniazdo” tragicznie zmarł Mieczysław Stoor, aktor teatralny, filmowy i kabaretowy, znany m.in. z ról Hlawy w „Krzyżakach”, Byka w „Chudy i inni” oraz sturmfuehrera Staedtke w „Stawce większej niż życie”. 1974 – W Zakopanem urodził się Robert Mateja, skoczek i trener narciarski, pięciokrotny mistrz Polski, zwycięzca Pucharu Kontynentalnego w 2004 roku. 1979 – Literacką Nagrodę Nobla otrzymał Izaak Bashevis Singer, żydowski pisarz, urodzony w Radzyminie. 1979 – W Maisons-Laffitte zmarł Zygmunt Hertz, pisarz, publicysta, współzałożyciel Instytutu Literackiego. 1982 – Stan wojenny: We Wrocławiu SB aresztowała Władysława Frasyniuka, przewodniczącego Regionalnego Komitetu Strajkowego Regionu Dolnego Śląska oraz współzałożyciela i członka powstałej w kwietniu 1982 r. Tymczasowej Komisji Koordynacyjnej NSZZ „Solidarność”. 1983 – Lech Wałęsa został laureatem Pokojowej Nagrody Nobla. 1986 – Telewizja Polska wyemitowała pierwszy odcinek programu Michała Fajbusiewicza „997”. 1987 – Premiera komedii filmowej „Misja specjalna” w reżyserii Janusza Rzeszewskiego. 1993 – W Krakowie zmarł Jerzy Broszkiewicz, literat, autor powieści dla młodzieży – „Wielka, większa i największa”, „Ci z dziesiątego tysiąca” oraz dorosłych – „Oczekiwanie”, „Kształt miłości”, dramatów i scenariuszy filmowych. 2000 – Premiera pierwszego odcinka serialu „Plebania”. 2001 – W Berlinie zmarł Jan Lenica, grafik, twórca filmów animowanych, jeden z przedstawicieli polskiej szkoły plakatu. 2001 – W Warszawie zmarła Monika Żeromska, pisarka i malarka, córka Stefana Żeromskiego. 2005 – W Tel Awiwie zmarł Natan Gross, scenarzysta, producent, reżyser i teoretyk filmu. Urodzony w 1919 roku w Krakowie, wyemigrował do Izraela w roku 1950. 2007 – Decyzją ministra obrony narodowej Aleksandra Szczygło awansowano pośmiertnie 7842 polskich oficerów zamordowanych przez NKWD w 1940 roku w Katyniu, Charkowie i Twerze. 2007 – W Warszawie zmarł Władysław Kopaliński, leksykograf, tłumacz i wydawca. 2012 – W Opolu zmarł Stefan Leletko, sztangista, mistrz świata i Europy, rekordzista świata, dwukrotny olimpijczyk. 2014 – W Gdyni zmarła Anna Przybylska, aktorka i fotomodelka, znana m.in. z seriali „Złotopolscy”, „Daleko od noszy” i „Klub szalonych dziewic” oraz filmów: „Sezon na leszcza”, „Sęp”, „Rh+”, „Kariera Nikosia Dyzmy”, „Superprodukcja”, „Dzień świra”, „Złoty środek” i „Bilet na Księżyc”. źródło: PAP